Marko Kraljević ili svetovno – Marko Mrnjavčević, centralni je i najkontroverzniji lik srpske, srednjevijekovne, epske poezije. Rođen je u XIV vijeku (oko 1335. godine), kao sin kralja Vukašina Mrnjavčevića i majke Jelene (po narodnom predanju: Jevrosime), u doba najveće slave srpske države, Dušanovog carstva. Kralj Vukašin vladao je, zapravo, kao suvladar cara Stefana Uroša V, na teritoriji dijela današnje Makedonije i Kosova i Metohije.

Marko Kraljević

Marko Kraljević krunisan za „mladog kralja“ i bitka kod Marice

1370. godine Marko je krunisan titulom „mladog kralja“ što je podrazumijevalo mogućnost da naslijedi Uroša na srpskom prestolu, ukoliko car ne bude imao muških nasljednika. Istorijski, preokret u životu „mladog kralja“, nedvosmisleno je nastao nakon bitke kod rijeke Marice, 26. septembra 1371. godine, pošto su u velikoj borbi Turci surovo porazili srpsku vojsku, a živote izgubili i kralj Vukašin i njegov brat, despot Jovan Uglješa Mrnjavčević. Posle Maričke bitke, Marko Mrnjavčević je i formalno, umjesto svog oca, postao suvladar cara Stefana Uroša V i u tom statusu je bio do careve smrti (2. decembra 1371. godine), a poslije toga i jedini zakoniti vladar. Srpski velikaši nisu blagonaklono gledali na preuzimanje sveukupne vlasti od strane „mladog kralja“, niti su željeli da ga priznaju za vrhovnog gospodara. Ostavši bez značajnog dijela vojske koja je izginula u borbi sa Turcima, počeo je da gubi dijelove teritorija (gradovi – Prizren, Skoplje, Peć, Priština, Ohrid), Marko nije imao izbora i postao je turski (sultanov) vazal.

Marko Mrnjavčević kao Kraljević Marko

Stolovao je teritorijom na kojoj je najveći grad bio Prilep, a vlast je, suštinski, dijelio sa majkom i srednjim bratom Andrijašom. Marko Mrnjavčević je do kraja svog života ostao u vazalnom odnosu prema Sultanu. Kao takav, morao je učestvovati u borbama protiv Srba. Međutim, interesantno je da ne postoje pouzdani istorijski dokazi o njegovom učešću u boju na Kosovu, iako su teritorije kojima je gospodario bile najbliži put ka Gazimestanu. Iako je na vlasti proveo ukupno 35 godina, od čega kao samostalni vladar 25 godina, ni on, ni ostale srpske velmože iz druge polovine XIV veka, nisu bili dovoljno moćni da ujedine sve srpske zemlje pod svojom vlašću. Najmoćniji je, svakako, bio knez Lazar Hrebeljanović, gospodar Pomoravlja. Moćne su, pored Mrnjavčevića, bile i porodice Balšić, Dragaš, Brankovići, Radoslav Hlapen i Tvrtko I, kralj Srba iz Bosne. Upravo knez Lazar Hrebeljanović, oženjen princezom iz roda Nemanjića, poveo je srpsku vojsku u centralnu bitku koju su Srbi vojevali u srednjem vijeku – 28. juna 1389. godine, na Gazimestanu su poginuli poglavari obe vojske – knez Lazar i sultan Murat, a Srbija krenula put vazalstva od Turske carevine i petovekovnog ropstva. 1395. godine Turci su poveli vojsku na teritoriju Vlaške, protiv njenog vladara Mirče I, kako bi ga kaznile za česte upade na turske posjede. U sastavu turske vojske učestvovali su i vazali: kralj Marko Mrnjavčević, despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara i Konstantin Dragaš. Centralna bitka odigrala se na Rovinama, 17. maja 1395. godine, a svoje živote izgubili kralj Marko Mrnjavčević i velmoža Konstantin Dragaš.

Marko Kraljević kao najveća zagonetka srpske istorije

Mimo istorijskih činjenica, Kraljević Marko je ostavio dubok trag u srpskoj srednjevijekovnoj epskoj poeziji. Imajući u vidu faktičke činjenice o njegovom državničkom životu, s jedne strane i način na koji ga prikazuju mnogobrojne pjesme (nešto kao srpski Robin Hud!), može se slobodno reći da je Kraljević Marko najveća zagonetka srpske narodne epike. Njegova „epska sudbina“ daleko je nadmašila njegov državnički značaj – Kraljević Marko je ubijedljivo najopjevaniji lik i glavni junak ne samo doba u kome je živeo – mit o njegovim čudotvorstima smestio ga je u legendu kod vile Ravijojle, kao i njegovog omiljenog Šarca i obavezni buzdovan (topuz) od 66 oka.

Opjevan je i u prozi i u poeziji, ne samo Srba, već i Bugara, Makedonaca, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca,… Naročito su rasprostranjene bugarske pripovijetke o Kralju Marku, borcu za slobodu kome su vile proročice dale nadljudsku snagu. Opjevan je kao junak, zaštitnik slabih i nemoćnih, pravdoljubiv i milosrdan, mitski osnažen do visina antičkih junaka. U prostoru hrvatskih zemalja, najstariji zapis o Kraljeviću Marku je djelo pjesnika Petra Hektorovića, autora pjesme o njemu i njegovom bratu Andrijašu. Hrvatski književnik Petar Preradović napisao je dramu „Kraljević Marko“, srpski književnik satiričar Radoje Domanović pripovijetku „Kraljević Marko, po drugi put među Srbima“, a pominje ga i Ivo Andrić u kultnom romanu „Na Drini ćuprija“.

Najpoznatije pesme ispjevane o Kraljeviću Marku, svakako su: „Marko Kraljević i Musa Kesedžija“, „Oranje Marka Kraljevića“, „Marko Kraljević ukida svadbarinu“, „Uroš i Mrnjavčevići“ i „Smrt Marka Kraljevića“, koju je zabiljeležio Vuk Karadžić. Mit o Kraljeviću Marku ulivao je i održavao nadu napaćenom narodu i san o slobodi koji su sanjali vijekovima.